Khai thác khoáng sản và các nhóm lợi ích

Khai thác và xuất khẩu quặng thô bị nghiêm cấm tại Việt Nam, tuy nhiên điều này vẫn diễn ra và gây nhiều tác động lên đời sống dân chúng, tàn hại môi trường và cơ sở hạ tầng công ích.

Khoáng sản VN đang ở đâu?

Trên bản đồ khoáng sản thế giới, Việt Nam không phải là một quốc gia giàu có. Khu quặng mỏ nổi tiếng nhất đất nước là vùng Đông Triều, Quảng Ninh, với những hầm than được khai thác đã hơn 100 năm. Gần đây những mỏ dầu được khai thác ngoài biển Đông có đem lại nhiều lợi tức cho xứ sở nhưng Việt Nam vẫn không phải là một quốc gia dầu mỏ nổi tiếng. Tuy vậy, cũng có nhiều loại khoáng sản có mặt trong lòng đất Việt Nam với trữ lượng không lớn, theo những thông tin cập nhật đến hôm nay.

Với thời gian và sự phát triển của khoa học kỹ thuật có thể các loại khoáng sản ấy sẽ hữu ích cho quốc gia trong tương lai. Vì thế việc gìn giữ những khoáng sản ấy cho thế hệ mai sau là đặc biệt quan trọng. Chính phủ Việt Nam cũng thường xuyên lên tiếng với báo giới về chính sách không thúc đẩy chủ trương khai thác quặng thô để xuất khẩu, cụ thể là chỉ thị ngày 9/1/2012 của Thủ tướng chính phủ về việc cấm xuất khẩu quặng thô, không cấp phép thăm dò và khai thác mới đối với nhiều loại quặng.

Thực tế khai thác khoáng sản tại Việt nam lại là một bức tranh hoàn toàn khác với viễn cảnh bảo tồn và tinh chế quặng như mong muốn của chính phủ.

Phòng Thương mại và công nghiệp Việt Nam, vào ngày 8/10/2013 tổ chức một cuộc hội thảo mang tên “Quản trị tài nguyên khoáng sản: Việt Nam đang ở đâu?” Trong cuộc hội thảo này, nhiều ý kiến đã được nêu lên về tình trạng khai thác và xuất khẩu khoáng sản không có kiểm soát tại Việt Nam. Theo đó, việc cấp giấy phép đã có nhiều sai phạm, người dân tại những nơi có khoáng sản không được lợi gì khi khoáng sản được khai thác, việc khai thác đã tàn phá môi trường và cơ sở hạ tầng công ích mà chủ đầu tư không đền bù thiệt hại.

Mỏ than ở Cẩm Phả, tỉnh Quảng Ninh, ảnh chụp trước đây

Việc cấp giấy phép đã được nhiều tỉnh cấp mặc dù họ không có thẩm quyền., và những giấy phép này lại được cấp sau chỉ thị ngày 9/1/2012 của Thủ tướng.

Trước đây, khai thác khoáng sản là lĩnh vực của Tổng cục địa chất cùng với các Liên đoàn, các xí nghiệp của mình. Nay những chủ tư nhân cũng có thể tham gia vào hoạt động này. Và các doanh nghiệp khai thác khoáng sản đã tìm mọi cách để có được giấy phép. Điều này được giải thích bằng các mối quan hệ chằng chéo nhau giữa các doanh nghiệp ấy với các giới chức chính quyền, giới chức đảng cộng sản, hình thành nên cái mà trong thời gian gần đây được gọi bằng cụm từ ghê gớm, đó là Nhóm lợi ích. Tiến sĩ Nguyễn Quang A, nguyên Viện trưởng Viện nghiên cứu và phát triển IDS đã tự giải thể, nói về nhóm lợi ích như sau:

“Về nhóm lợi ích ở Việt Nam, ý người ta muốn nói đến các nhóm lợi ích có ảnh hưởng đến chính sách, đường hướng phát triển của đất nước. Trong đó nhóm mạnh nhất và lớn nhất là nhóm của lãnh đạo. Bên trong hệ thống ấy mỗi bộ có những quyền lợi khác nhau, mỗi địa phương thậm chí nhóm doanh nghiệp nhà nước họ cũng là một thế lực rất mạnh.”

Lĩnh vực tham nhũng tinh vi

Theo ông Huỳnh Phong Tranh, Tổng Thanh tra chính phủ, trong một phát biểu ngày 18/7/2013, thì khoáng sản là một trong bốn lĩnh vực tham nhũng tinh vi nhất. Rất dễ hiểu rằng sự tinh vi đó chính là nhóm lợi ích của các nhà tài phiệt mới và nhà cầm quyền.

Và dĩ nhiên các nhà tài phiệt này hoạt động theo một nguyên tắc phổ quát của chủ nghĩa tư bản, đó là lợi nhuận. Khi tìm kiếm lợi nhuận, người ta sẽ lấn lướt càng nhiều càng tốt những người dân địa phương thấp cổ bé miệng, và cầu đường hư hỏng vì chuyên chở quặng mỏ sẽ tốt hơn đối với họ là gánh nặng cho ngân sách công ích chứ không phải chi phí mà các công ty của họ phải bỏ ra.

Trong cuộc hội thảo nói trên, một ví dụ được đưa ra về chi phí xã hội mà các hoạt động khai thác khoáng sản tạo nên, đó là chuyện  một doanh nghiệp nộp ngân sách 5 tỉ đồng, nhưng đoạn đường mà doanh nghiệp này làm hỏng trị giá đến 30 tỉ đồng. Và theo Thiếu tướng Lê Văn Cương, nguyên Viện trưởng Viện chiến lược thuộc Bộ Công An, thì người xuất khẩu cuối cùng ăn hết mọi lợi nhuận, và dân địa phương vẫn nghèo như xưa, nếu không nói là tệ hơn xưa do cuộc sống và truyền thống bị xáo trộn. Nổi bật lên ở đây là hình ảnh mờ nhạt của các cộng đồng dân cư trong các dự án kinh tế nói chung, khai thác khóang sản nói riêng.

Mỏ than ở phía bắc tỉnh Quảng Ninh, ảnh chụp trước đây. AFP PHOTO.

Kỹ sư Phạm Phan Long, người tham gia nhiều vài việc đánh giá tác động môi trường của các dự án tại Hoa Kỳ và cũng có tham gia vào dự án phát triển tiểu vùng Mekong của ngân hành phát triển Á châu nói với chúng tôi về sự tham gia của cộng đồng dân cư vào các dự án kinh tế xã hội như sau:

“Việc giới thiệu dự án với cộng đồng dân cư, những người chịu ảnh hưởng của dự án, là rất quan trọng. Qua đó những người chủ trương dự án tìm hiểu xem người dân sống thế nào, lịch sử của họ ra sao, và họ nghĩ gì về dự án của mình. Từ đó người người làm dự án đưa những hiểu biết này vào trong dự án, tìm cách đối phó và đáp ứng nhu cầu của người dân.”

Thiếu tướng Lê Văn Cương, cho rằng vấn đề nằm ở chổ là “Không có ai chịu trách nhiệm trước nhân dân Việt nam.” Và việc thất thoát khoáng sản gắn với cái gốc là trách nhiệm cá nhân từ hệ thống không rõ ràng.

Nhân vật nào phải chịu trách nhiệm đó liệu sẽ chịu trách nhiệm không khi chẳng có người dân nào được hỏi ý kiến? Chẳng có ai hỏi họ về trách nhiệm ấy!

Ông Lê Văn Cương nói tiếp rằng những Bộ có liên quan đến khai thác khoáng sản là Bộ Công Thương, Bộ Xây dựng, Bộ Tài nguyên Môi trường phải chịu trách nhiệm, và Chính phủ phải xuất hiện để điều hành. Thực ra trách nhiệm này được qui định rõ ràng bằng điều số 80 của Luật khoáng sản. Theo đó, Chính phủ thống nhất quản lý nhà nước về khoáng sản.

Vấn đề là sự quản lý này có được kiểm soát không? Để chính phủ khỏi lơ là! Để chính phủ không bị cuốn vào luồng xoáy tạo nên bởi các nhóm lợi ích!

Ai khác hơn để làm việc này ngoài Quốc hội! Cơ quan về nguyên tắc có quyền lực cao nhất đất nước!

Nhưng Quốc hội cũng có sự hiện diện đầy đủ tất cả các thành viên chính phủ!

Và trên tất cả, Quốc hội và Chính phủ, là Đảng cộng sản, với Cương lĩnh đã được ông Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng, người từng là Chủ tịch Quốc hội, khẳng định rằng quan trọng hơn cả Hiến Pháp.

Thiếu tướng Cương nói trong buổi Hội thảo: “phải sửa Hiến pháp”. Nhưng sửa như thế nào? Theo Thiếu tướng là phải qui định trách nhiệm nhiều hơn chăng? Rồi trách nhiệm ấy được kiểm soát ra sao?

Có mặt trong buổi hội thảo, TS Lê Dăng Doanh, nguyên cố vấn chính phủ,  phát biểu: cần công khai minh bạch và chia sẻ lợi ích hợp lý. Trong lĩnh vực này người dân không có điều kiện tiếp cận thông tin nên “cần các tổ chức xã hội vào cuộc hỗ trợ.”

Nhưng các tổ chức xã hội lại là vấn đề rất lớn của nền dân chủ tập trung do đảng cộng sản lãnh đạo hiện nay! Người ta e rằng nó sẽ thách thức quyền lực của đảng cầm quyền.

Tài nguyên khoáng sản là loại tài nguyên không tái tạo được. Để nó lại cho thế hệ tương lai cùng một cuộc sống ngăn nắp, hẳn là quan trọng hơn quyền lực nhất thời của ai đó.

THEO RFA